14 студзеня 2024 - 50 гадоў з дня заснавання ансамбля "Харошкі"
14 студзеня 2024 - 50 гадоў з дня заснавання ансамбля "Харошкі"
Пастаноўкі Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага заслужанага харэаграфічнага ансамбля «Харошкі» можна разглядаць, як карціны старых майстроў, - столькі ў іх фарбаў, эмоцый, гістарычных персанажаў! Тут і простыя сяляне, і каларытныя рамеснікі, і музыкі, і шляхта ў мяхах і скураных боціках... Прычым усе персанажы беларускія. Знаходзячыся на канцэрце «Харошак», немагчыма не адчуць пачуццё гонару за нашу культуру і гісторыю. Але калі ансамбль толькі зараджаўся, беларусаў было прынята паказваць іншымі - простымі сялянамі і абавязкова ў лапцях. Мастацкаму кіраўніку ансамбля народнай артыстцы Беларусі Валянціне Гаявой прыйшлося па крупінках аднаўляць наша мінулае, а потым гадамі даказваць свету, што ёсць такі народ - беларусы. І што ў гэтага народа ёсць свая найбагацейшая культура. У гэтым годзе «Харошкі» адзначаюць сваё 45-годдзе. Да юбілею ансамбль падрыхтаваў серыю канцэртаў. А кульмінацыяй святкавання стане маштабная ўрачыстасць у Вялікім тэатры, якая адбудзецца ўжо заўтра.
Якім па ліку будзе ў «Харошак» гэты канцэрт, ніхто не возьмецца сказаць. Штогод у ансамбля звыш сотні выступаў у краіне і за мяжой. Беларускім артыстам апладзіравалі ў больш чым сарака краінах - Англіі, Бельгіі, Германіі, Даніі, Індыі, Італіі, Іспаніі, Іарданіі, Польшчы, Сірыі, ЗША, Фінляндыі, Францыі, Японіі і іншых. Цікава, што на сцэне Вялікага тэатра калектыў яшчэ не выступаў. Таму заўтра, можна сказаць, прэм'ера. Валянціна Іванаўна прызнаецца, што моцна хвалюецца. Мы сустрэліся з ёй адразу пасля рэпетыцыі канцэрту. Па дарозе з рэпетыцыйнай залы ў кабінет народная артыстка паспявае раздаць калегам ўказанні з нагоды касцюмаў, афішы, наступнай рэпетыцыі... У працы калектыву яна прывыкла ўсё кантраляваць сама. Кажа, усталяваўшы аднойчы высокую прафесійную планку, зніжаць яе ўжо нельга. А таму што ні канцэрт - то хваляванне:
- З першага дня нараджэння ансамбля і першага канцэрту мы працуем толькі жыўцом. Выступ свай агучваем самі. У нас свае вакалісты і музыканты. Мы ведаем, што за чым павінна ісці, што і як павінна гучаць. Але на новым месцы выступаць заўсёды цяжэй. Тэхнічныя і акустычныя магчымасці сцэн розныя. Ды і праграма наша спецыфічная. Калі чалавек ведае гісторыю народа, знаёмы з яго культурай, ён не задасць пытанні, убачыўшы персанажаў у мяхах: «А хто гэта быў?» Але да гэтага часу для некаторых гледачоў такія нумары - адкрыццё.
Валянціна Іванаўна ўспамінае, што ў савецкія часы было не прынята ўспамінаць, што на тэрыторыі Беларусі жылі Радзівілы, Тышкевічы, Сангушкі, Сапегі, Храптовічы і іншыя магнацкія роды. Аб беларусах казалі як пра лапцявым, саматканым, бедным народзе.
- Мне хацелася вярнуць прэстыж беларускай гісторыі! З XII стагоддзя да поўнага падзелу Рэчы Паспалітай Беларусь, няхай яна і па-рознаму называлася, але была цэнтрам Еўропы. У ХХ стагоддзі пра гэта не ведалі. Калі выступалі на першым часе за мяжой, гучалі пытанні: «Хто гэта? Беларусы? А дзе яны жывуць? У якой краіне?» Цяпер ужо не пытаюцца, - кажа Валянціна Іванаўна. - Больш за тое, аднойчы ў Італіі для нас зрабілі афішу: намалявалі карту Еўропы, у цэнтры адзначылі Мінск, а знізу вялікімі літарамі напісалі «Харошкі».
Што цікава, сама Валянціна Іванаўна - з Расіі. І часта многія дзівяцца, адкуль у яе такое моцнае пачуццё нацыянальнага гонару за беларусаў. Народная артыстка тлумачыць гэта так:
- Мне падабаюцца беларускія людзі, сама Беларусь, яе прырода. Ды і мой дзед па матчынай лініі быў беларусам. Відавочна, няпростым. Або з той шляхты, якую выганялі з родных зямель, або з тых, хто ўздымаў паўстаннi. Усе яны ішлі на поўдзень Расіі. Я ўжо нарадзілася ў Сталінградскай вобласці (зараз Валгаградская), за сто кіламетраў ад чыгункі, у глушы. Беларуса ў дзядулі выдавала імя Алесь і яго «гаворка». Гэта я з вуснаў бабулі пачула. З дзедам пазнаёміцца не давялося - прапаў у рэвалюцыю. А бабуля засталася з двума дзецьмі на руках, так і прачакала дзеда ўсё жыццё. Сама яна таксама была з дваранскага роду. Але ўсё гэта трэба было хаваць. Нават імя па бацьку ў мамы не Алесевна, а Аляксееўна. Сама я пра дзеда Алеся даведалася ад бабулі, калі вучылася ў Маскве, тады ўжо можна было не баяцца свайго роду.
Назва ансамбля адбылося ад старадаўняй беларускай вёскі Харошкі Магілёўскай вобласці. Там на пачатку 70-х гадоў мінулага стагоддзя быў запісаны танец «Гусарыкi», які і зараз ёсць у рэпертуары калектыву. Быў час, успамінае Валянціна Гаявая, калі ансамбль абвінавачвалі ў тым, што ён сам сябе хваліць: маўляў, паглядзіце, якія мы добрыя. Але пасля выступу змаўкалі, разумеючы, што назва апраўдана
На радзіму дзеда Валянціна Гаявая трапіла ў 1967 годзе. Адразу працавала ў магілёўскім калектыве «Вяснянкі». Праз некалькі гадоў, пасля перамогі на конкурсе балетмайстраў з беларускім танцам, яе запрасілі ў Белдзяржфілармонію. Там Валянціна Іванаўна і задалася мэтай стварыць беларускі нацыянальны танцавальны калектыў, які мог бы спаборнічаць у майстэрстве з такімі гігантамі, як ансамбль Ігара Майсеева, ансамбль Грузінскага нацыянальнага балета імя Іліко Сухішвілі і Ніно Рамішвілі, ансамбль танца імя Паўла Вірскага.
- І я ведала, што ствару. Але гэта было вельмі цяжка і доўга, - прызнаецца Валянціна Іванаўна.
Да Гаявой ніхто сур'ёзна не займаўся ні беларускім танцам, ні беларускім касцюмам. Інфармацыю даводзілася збіраць па крупінках. Рухi падглядаць на вясковых святах і зводных канцэртах самадзейнасці. Аб касцюмах даведваліся з архіўных дакументаў:
- Мяне абурыла, што ніхто не развіваў беларускі строй. У той час як рускія, украінцы, палякі, прыбалты маглі пахваліцца вялікай колькасцю разнастайных калекцый, у нас усё выходзілі на сцэну ў камплекце з спадніцы, камізэлькі і павязкі на галаву. Для дзяржаўнага ансамбля гэтага было мала. Пайшла ў Акадэмію навук і папрасіла прадаставіць увесь існуючы ў іх матэрыял аб беларускім касцюме. Але на мяне паглядзелі як на вар'ята. Ніякай інфармацыі не было. Давялося шукаць іншыя хады.
Валянціна Іванаўна звярнулася па дапамогу да мастачкi ленінградскага Тэатра оперы і балета імя Кірава (цяперашняга Марыінскага тэатра) Галіне Смірновай. Яны разам корпаліся ў запасніках Цэнтральнага этнаграфічнага музея ў Ленінградзе ў пошуках беларускага касцюма, разам рыхтавалі першую праграму «Харошак». Пазней апранаць артыстаў Валянціне Іванаўне стаў дапамагаць яе сын - мастак Аляксей Гаявы. За час існавання ансамбля створана больш за 6 тысяч касцюмаў! Кожны - твор мастацтва. Асабліва дзівяць дарагія магнацкія ўборы.
- Памятаю, як абуралася бухгалтар: «Табе мех патрэбны? Не ведаеш, хто такія беларусы? Яны ж «лапцёжнiкi»!» - узгадвае мастацкі кіраўнік. - На першым часе крытыкавалі многія, асабліва чыноўнікі. Адразу казалі, што ў «Харошках» танчаць не так, як у фальклоры. Калі апранула на артыстаў княжацкія касцюмы, сталі вінаваціць у тым, што я апалячыцца беларускую культуру.
Калі ў цябе не вераць, працаваць няпроста. Але Валянціна Іванаўна ніколі не здавалася. І неўзабаве даказала, што яе праца заслугоўвае хвалы. У 1977 годзе «Харошкі» прынялі ўдзел ва Усесаюзным аглядзе-конкурсе сярод прафесійных калектываў Савецкага Саюза ў Маскве і сталі лаўрэатамі першай прэміі. Гэта было свайго роду сенсацыяй. Пасля вяртання на радзіму на ансамбль паглядзелі іншымі вачыма. А вось за мяжой ён адразу заваяваў любоў гледачоў. Ужо праз год пасля заснавання «Харошкі» паехалі па лініі таварыства дружбы ў Данію. З тых часоў гастролі за мяжу сталі штогадовымі.
- Не ўяўляеце, колькі людзей у свеце ведаюць пра «Харошках», - кажа народная артыстка. - Мы пабывалі з канцэртамі ў больш чым сарака краінах. Вельмі любяць нас у Італіі, часам выступалі там па некалькі разоў на год. А якія ў нас фанаты ў Фінляндыі! Дзеля канцэртаў яны падарожнічалі за намі з Хельсінкі па ўсёй краіне.
Валянціне Гаявой давялося адраджаць не толькі танцы і касцюмы, але і музычныя інструменты. Менавіта дзякуючы ансамблю «Харошкі» былі сабраны і адноўлены ўпершыню ў Беларусі такія старадаўнія інструменты, як ліра, гудок, басэтля, акарыны, жалейкі, кмены. Прыйшлося шукаць не толькі майстроў, якія змаглі б іх стварыць, але і музыкаў, здольных на іх граць
Ды што там казаць - сама Маргарэт Тэтчэр дзякавала Валянціне Гаевой пасля канцэрту «Харошак». Валянціна Іванаўна з цеплынёй успамінае той час:
- Гэта быў 1979 год. У Лондане праходзіла Выстава дасягненняў народнай гаспадаркі СССР. Асобна як рэспублікі свае павільёны выстаўлялі БССР і Грузія. Акрамя ўсяго іншага, яны павінны былі прадставіць па калектыву. На грузінскай стэндзе выступаў ансамбль «Руставі». У нас - «Харошкі». Патрапілі мы туды выпадковым чынам. У Мінск з Гандлёва-прамысловай палаты СССР прыехала дэлегацыя, каб адабраць калектывы і выбраць артыстаў, якія адправяцца ў Лондан. Дэлегацыю прывезлі ў філармонію. У той дзень мы давалі канцэрт. Масквічам прапанавалі наведаць выступ, а потым ужо паглядзець ўсе калектывы. Але убачыўшы нашых артыстаў на сцэне, яны сказалі: «Нам больш ніхто не патрэбен». У нашым Міністэрстве культуры былі ашаломлены такім выбарам, аднак пярэчыць не сталі. Мы адправіліся ў Лондан. Выстава была цудоўная!
Валянціна Іванаўна ўспамінае, што тады ўпершыню быў прадстаўлены касмічны павільён, экспанаваўся выяўлены на Далёкім Усходзе маманцяня Дзіма...
- Выстава доўжылася каля месяца. І што ні дзень - аншлаг. Там Еўропа пра нас і пазнала. Прыязджалі з Францыі, Бельгіі, Італіі... А аднойчы выставу і наш канцэрт наведала сама Маргарэт Тэтчэр. Яна толькі ўступіла ў пасаду прэм'ер-міністра. Як-та ўвечар мяне выклікала кіраўніцтва выставы: «Заўтра са сваім гуртом прыйдзе Тэтчэр. Дайце выступ хвілін на 20. Але глядзіце, каб падчас канцэрту яна не ўстала і не пайшла». Як жа я тады хвалявалася! - успамінае Гаявая. - Выступілі, артысты сышлі са сцэны. Тэтчэр засталася сядзець. «Ну што, Валянціна Іванаўна?» - пытаюць мяне артысты ўжо ў распранальні. - «Я сваю працу выканала. Вы таксама». І раптам шторка рассоўваецца, і да нас заходзіць невысокая, сціпла апранутая... Тэтчэр, рассыпаючыся ў падзяках: «Thank you very much! Thank you very much! ..» І так гэта было шчыра, што я нават дазволіла сабе абняць яе.
Валянціна Гаявая пазнаёміла з беларускай культурай не адзін дзясятак краін і даказала, што нас ёсць за што паважаць. А ці атрымалася пераканаць у гэтым саміх беларусаў?
- Вельмі складана было, - прызнаецца Валянціна Іванаўна. - Часта чула, як казалі: «Я ненавіджу беларускае мастацтва!» Мяне гэта заўсёды вельмі хвалявала. Як можна ненавідзець свой фальклор, свой народ? Усё, што стваралася стагоддзямі, вельмі каштоўна. Скептыкі гэта ўсведамлялі, калі траплялі на нашыя канцэрты. Глядзелі, пускалі сьлязу, а пасля выступаў прызнаваліся: «Сёння ж паеду ў вёску да мамы». У гледачоў падчас нашых канцэртаў зменьваецца нешта ўнутры! На жаль, не многія людзі сёння турбуюцца пра стан душы. Іх хвалюе іншае - колькі грошай атрымаюць, на што іх патрацяць, куды паедуць у адпачынак... Кніг не чытаюць, выставы не наведваюць, на канцэрты не ходзяць. Амастацтва фарміруе чалавечую душу.
Разумеючы, што пагутарылі з народнай артысткай ў яе кабінеце ўжо больш за гадзіну, задаю напрыканцы пытанне:
- Валянціна Іванаўна, не першы год ламаюць галаву над тым, што можа быць брэндам нашай краіны. Танец, на ваш погляд, можа?
- Кожны мой танец - брэнд Беларусі, - без ілжывай сціпласці заяўляе народная артыстка. - Ні адзін нумар не паўтарае асноўны рух па сцэне. Усё вельмі ярка, жыва, разнастайна... Але, як гаворыцца, лепш адзін раз убачыць, чым сто разоў пачуць.
У рэпертуары Беларускага дзяржаўнага харэаграфічнага ансамбля «Харошкі» больш за дзесяць тэатралізаваных праграм. «Фальклор» прадстаўляе ўсе багацце нацыянальнага традыцыйнага танца, якое доўгія гады збіралася з усёй тэрыторыі сучаснай Беларусі: тут і «Гусарыкi», і «Весялуха», і «Мітусь», і многае іншае. Праграма «Беларусы» («Поры года») прэзентуе абрады і каляндарныя святы беларусаў, якія захаваліся з старажытных часоў да нашых дзён. Праз танцы гледачам паказваюць, як святкаваліся «Святкі», хто такія «Валачобнікі» і гэтак далей. Адна з самых яркіх праграм ансамбля - «Полацкі сшытак». У яе аснову пакладзены арыгінальныя нотныя запісы беларускай і заходнееўрапейскай свецкай музыкі XVI-XVII стагоддзяў. Сваёй прыгажосцю і гістарычнай пэўнасцю дзівяць нумары «Вечар у замку», «Сакаліная паляванне», «Танец рамеснікаў», «Пілігрымы» і многія іншыя. За пастаноўку гэтага харэаграфічнага спектакля ў 1996 годзе Валянціна Гаявая ўдастоена Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь.
Юбілейны канцэрт, прысвечаны 45-годдзю Беларускага дзяржаўнага харэаграфічнага ансамбля «Харошкі», адбудзецца заўтра, 23 лістапада, на сцэне Вялікага тэатра оперы і балета. Артысты парадуюць гледачоў прэм'ерай «Купальская сюіта» ў 3 частках і адной з самых каштоўных жамчужын свайго рэпертуару - праграмай «Полацкі сшытак», ярка ілюструе старонкі беларускай гісторыі эпохі Адраджэння. Сярод сюрпрызаў вечара - музычна-харэаграфічныя віншаванні ад салістаў Вялікага тэатра.
